Stolicą regionu i gminy jest Pasłęk - przeurocze miasto, posiadające wiele ciekawych zabytków, wkomponowanych w krajobraz o przepięknym wzgórzu i oplatającej go serpentynie. To wzgórze, w kierunku południowym - należy do Pojezierza Iławskiego. Dolina Wąskiej - od stawów rybnych w kierunku Krosna - wchodzi w skład Żuław Wiślanych. Teren od stawów rybnych doliny Wąskiej w kierunku na Ornetę, Młynary, ulicę Sprzymierzonych - należy do Niziny Warmińskiej.
Miasto leży na terytorium pruskiej Pogezanii. Przed nadejściem Krzyżaków była to osada dziedziczna Prusa Pasłoka, od którego najprawdopodobniej pochodzi nazwa miasta. Są też inne wersje tej nazwy. Twierdzi się, że miasto kiedyś otaczał pas łąk, w które i dzisiaj obfitują okolice miasta. Inna wersja związana jest z rycerzem, który jadąc koniem, zgubił pas i łęk - stąd Pasłęk. Potwierdza to herb Pasłęka, który przedstawia rycerza jadącego na koniu przez trzy pagórki. Podobno jest to herb mistrza Zakonu Krzyżackiego - Meinharda von Querfurta z Elbląga - założyciela miasta.
Miasto przed lokacją nosiło nazwę Paslok, forma spolonizowana - Pasłęk. Prawa miejskie otrzymało 29.09.1297r. Zbudowali go uchodźcy z Holandii, sprowadzeni przez Krzyżaków i nazwali go wówczas Holland. W 1701 roku, aby podkreślić związek miasta z Królestwem Pruskim dodano "Preussisch" i odtąd aż do 1945 roku nosiło ono nazwę Preussisch Holland.
Najciekawsze obiekty zabytkowe znajdują się na terenie Starego Miasta położonego na wzgórzu łagodnie obniżającego się w kierunku południowym i południowo-zachodnim. W tym kierunku nastąpił rozwój miasta. Stare Miasto ma kształt czworoboku. Rynek Starego Miasta różni się od innych rynków powszechnie spotykanych w Polsce - ma kształt ulicowy (prostokątny), styl holenderski. Stanowi go długa, najszersza, najokazalsza - ulica Bolesława Chrobrego, ograniczona gotycko - barokowymi kamieniczkami. Równolegle do niej biegnie ulica A. Mickiewicza. Trzy, węższe ulice, prostopadłe do pierwszych: I. Krasickiego, H. Sienkiewicza, T. Kościuszki - tworzą prostokąt Starego Miasta.
Stare Miasto otoczone jest murami obronnymi. Ich długość wynosi około 1200m. Wzniesione zostały około 1320 roku i wzmocnione wieżami i basztami obronnymi. Baszta Prochowa znajduje się przy ulicy Firleja 18.
Główną bramą wjazdową na teren Starego Miasta od strony SW była gotycka Brama Kamienna zwana też Wysoką Wieżą. Brama przyozdobiona jest ostrołucznymi blendami czyli płytkimi wnękami w murze w formie okna. Bramę wieńczy trójdzielny szczyt ozdobiony sterczynami.
W otworze bramowym umieszczona była krata dębowa, a przed nią znajdował się zwodzony most. Na ulicę Augustyna Steffena wychodzi (pochodząca z XIVw.) - Brama Młyńska, będąca bocznym wyjściem od Starego Miasta, łącząca też miasto z młynem na podzamczu.
Brama Garncarska - rozebrana w XIXw. ze względu na zły stan murów - tworzyła wylot ze Starego Miasta ulicą Mickiewicza.
Na szczycie urwistego wzgórza, około 1320r. stanęło dzisiejsze północne skrzydło zamku. W trakcie wojny polsko-krzyżackiej w 1520r. zamek został zniszczony i rozebrany do fundamentów. W latach czterdziestych XVI wieku książe pruski Hohenzollern przystąpił do jego odbudowy. Zakończył ją w 1578r. elektor brandenburski - Jerzy Fryderyk, wzbogacając go o skrzydło wschodnie i zachodnie, a do skrzydła północnego na narożach dobudował cylindryczne wieże.W 1945r. zamek został spalony przez żołnierzy Armii Czerwonej. Odbudowany (1968-75) stanowi obecnie siedzibę władz miejskich, Biblioteki Publicznej, Pasłęckiego Ośrodka Kultury.
Zabytkiem sakralnym jest kościół p.w. Św. Bartłomieja, zbudowany w stylu gotyckim około 1350r. W 1543 roku miał miejsce wielki pożar kościoła. Odbudowano go w drugiej połowie XVI wieku zachowując budowę gotycką i nadając barokowy wystrój wnętrza. Ołtarz główny pochodzi z 1687r. Jest dziełem mistrz Riga z Królewca. Głównym motywem ołtarza jest ukrzyżowanie uzupełnione scenami biblijnymi. Środkowa nasada ołtarza przedstawia ukrzyżowanie Chrystusa na tle XVII-wiecznej panoramy Pasłęka. Istotnym elementem barokowego wystroju jest ambona z 1690r. Ta unikatowa kazalnica, wsparta na figurze anioła, jest polichromowana w barwie złotej i czarnej. Ambonę zdobią liczne figury apostołów, ewangelistów, proroków. Zabytkowe organy kościoła z drugiej połowy XVIIIw. wykonane zostały przez Hidenbrandta - organomistrza gdańskiego. Należą one do serii organów: w Oliwie, Fromborku, Kamieniu Pomorskim.
Wieża kościoła ma kształt ostrosłupa o podstawie kwadratowej. Wieńczy ją smukły czterospadowy hełm z dachem siodłowym.
Przy kościele od 1.07.1993r. działa katolicka rozgłośnia radiowa Quo Vadis. Na rynku, przy ul. Chrobrego, stoi gotycko-renesansowy ratusz z 1380r. W XV wieku ratuszowi dobudowano gotycki podcień o sklepieniu gwiaździstym, a w 1558r. - późnorenesansowy szczyt. W 1945r. ratusz uległ zniszczeniu w 80%. Zrekonstruowano go i oddano do użytku 12.09.1961 roku.
Od strony południowej do murów Starego Miasta przylega Plac Tysiąclecia, oddany w rocznicę tysiąclecia państwa polskiego, w 1966r., znajduje się w nim podium, którego tylna ściana ma kontury orła. Na placu odbywają się ogólnomiejskie imprezy, uroczystości, spotkania, itp.
Poza obrębem murów miejskich znajdują się takie zabytki jak: grupa klasycystycznych kamieniczek przy ul. ks. Fr. Osińskiego oraz znajdujący się w pobliżu neogotycki kościół Św. Józefa z 1855 roku - obecnie świątynia grekokatolicka.
Od strony południowej do murów Starego Miasta przylega Plac Tysiąclecia, oddany w rocznicę tysiąclecia państwa polskiego, w 1966r., znajduje się w nim podium, którego tylna ściana ma kontury orła. Na placu odbywają się ogólnomiejskie imprezy, uroczystości, spotkania, itp.
Poza obrębem murów miejskich znajdują się takie zabytki jak: grupa klasycystycznych kamieniczek przy ul. ks. Fr. Osińskiego oraz znajdujący się w pobliżu neogotycki kościół Św. Józefa z 1855 roku - obecnie świątynia grekokatolicka.
Budowniczym kościoła był Gustaw George, którego dziełem jest też pobliska wieża ciśnień z 1909 roku.
Przy ulicy Bohaterów Westerplatte stoi renesansowy kościół p.w. Św. Jerzego z 1598r. Bryła kościoła posiada mur tynkowany na biało, spadzisty dach, a od strony wschodniej w pięknie wyrysowany szczyt ściany wbudowane jest zwieńczenie z dzwonem. Ołtarz główny stanowi malowany tryptyk z Chrystusem ukrzyżowanym w środkowej jego części. Od 1966r. jest to kościół wspólnotowy: ewangielicko-prawosławny.
W latach 1991-97 przy ul. Kopernika wybudowany został kościół p.w. błogosławionego Jerzego Matulewicza.
W 1858r. powstał szpital. W 1852r. otwarto linię kolejową Braniewo-Malbork z odgałęzieniem w kierunku Pasłęka. Stadion Sportowy oddano do użytku w 1937 roku. W 1922r. rozpoczęto budowę szkoły przy ul. Zwycięstwa - obecny Zespół Szkół.
Od 1975r. funkcjonuje obecny Zespół Szkół Ekonomicznych i Technicznych im. Stanisława Mikołajczyka przy ul. Wojska Polskiego.
Już w Średniowieczu mieszkańcy nie mieścili się w obrębie murów miejskich i zaczęli budować się na zewnątrz. W 1543r. Pasłęk liczył 430 mieszkańców, w 1880r. - 3,2 tys., w 1900r. - 5 tys., w 1945r. - 745 osób, w 1983r. - 10,2 tys., w 2002r. - 12,5 tys. mieszkańców.
W 1969 roku powołano do życia Spółdzielnię Mieszkaniową Lokatorsko-Własnościową "Pasłęczanka". Efektem jej działalności jest powstała dzielnica mieszkaniowa pod nazwą "Osiedle Ogrodowa".
Rozbudowa Pasłęka trwa nadal. Dokonują ją obecnie różne firmy budowlane. Miasto Pasłęk wciąż zmienia swoje oblicze. Doskonale komunikacyjnie położony - ma szanse kontynuacji rozwoju.
Bibliografia:
1. Fr. Marmuszka, Elbląg i okolice, Wydawnictwo Morskie, 1979r.
2. Praca zbiorowa, Pasłęk wczoraj i dziś, Stowarzyszenie "Pojezierze"
3. W. Rodzewicz, J. Włodarski, Pasłęk. Wędrówki po przeszłości, 1993r.
